Το πιο σημαντικό στοιχείο της φιλοσοφίας είναι τα θεμελιώδη συστατικά της ανθρώπινης ζωής

…Personalmente ritengo che la cosa importante della filosofia siano le sue domande. Si tratta di domande assolute, domande che non si fermano davanti ai limiti strumentali, come le altre. Se le domande abituali pongono il problema di come si fa una tal cosa, e quindi hanno un fine utilitario immediato, le questioni filosofiche sono invece di senso assoluto così che rispondendo loro in un senso o in un altro non si risolverà nulla. Si tratta, infatti, di interrogativi che nascono con l'uomo, con la vita, e sono per certi versi molto simili a quelle che a volte fanno gli ubriachi alle quattro del mattino nei bar, o a quelle che fanno i bambini piccoli. Domande basilari, dunque, globali, come "a che cosa serve tutto quello che c'è?", "Perché siamo qui?", "Perché siamo in questo mondo?"Ovviamente non ci si può aspettare di raggiungere delle risposte definite a simili domande, sebbene anche le risposte filosofiche siano molto importanti. Esiste infatti un'immensa tradizione, rilevantissima, di risposte filosofiche, molte delle quali sono servite per formulare le domande ogni volta in modo più preciso. Ma il dato caratteristico delle risposte filosofiche è che non bloccano completamente la domanda, non la coprono, non la chiudono totalmente, ma lasciano sempre un qualcosa di aperto. Tant'è vero che le stesse domande tornano a prodursi.Le domande della filosofia, infatti, non sono mai bloccate del tutto, come possono essere quelle che pone la scienza. Se, per esempio, si domanda ad uno scienziato a che temperatura l'acqua vada in ebollizione, questi darà una risposta esaustiva, risolutiva, che bloccherà la domanda, e dunque non ci sarà bisogno di riformularla. Viceversa, le domande filosofiche possono riproporsi in continuazione, possono essere ripetute, poiché sono sempre aperte. Le risposte filosofiche, infatti, s’innestano nel corpo stesso della domanda, la mantengono e la conservano aperta. Questa apertura assoluta della domanda filosofica è il dato caratteristico, l'elemento importante dell'impostazione della filosofia rispetto alla scienza e rispetto a qualunque altro tipo di pensiero strumentale…

…Partendo da questo punto di vista, ritengo che siano due gli attributi importanti della ragione filosofica. Il primo è senza dubbio lo scetticismo: chi crede a tutto quello che è stabilito, a tutto quello che le ideologie imposte gli comunicano, non può essere filosofo, non può sviluppare in sé l'"inquietudine" filosofica. Il ricercare, il mettere in questione, tuttavia non va confuso con l'affermare sistematicamente il contrario di quanto è stabilito o di quanto viene detto: la persona che a tutto ciò che le viene comunicato risponde di non crederci si comporta in una maniera altrettanto automatica di quella che crede a tutto. Lo scettico, infatti, sospende la sua credenza, mette fra parentesi la sua fede, dubita delle cose, cerca di girarle in modo da percepire un'alternativa ragionevole, di vedere se da un'altra prospettiva le questioni gli appaiano più solide o più interessanti. Io credo, dunque, che lo scetticismo sia il punto fondamentale a partire dal quale si comincia a filosofare. A tal proposito si racconta che le ultime parole di Diderot moribondo furono che lo scetticismo è l'inizio di ogni filosofia; personalmente ritengo che queste parole possono servire da motto per qualsiasi riflessione filosofica.Il secondo attributo della ragione filosofica è l'immaginazione. Senza immaginazione infatti non può esserci filosofia. Ma l'immaginazione non va confusa con la fantasia, col capriccio, con quella sorta di costante ricerca di qualcos'altro che non sia la realtà, con quelle mentalità infantili sempre avide di soprannaturale o di tutto quello che è opposto o diverso dalla realtà che si conosce. Le persone che hanno un atteggiamento del genere, al contrario, sono prive di immaginazione, in quanto questa non consiste nel cercare una realtà alternativa, bensì nell'esplorare le possibilità della realtà data. La persona che ha immaginazione non vuole qualcosa di alternativo al reale, ma vuole conoscere, approfondire tutte le possibilità della realtà, senza trasgredirle, esplorandone le qualità senza cercare ciò che sta al di là.La filosofia, dunque, ha bisogno di scetticismo per rompere con quello che si dà per scontato, e di immaginazione per esplorare tutte le possibilità della realtà, fino a quelle che sembrano le più sconcertanti o le più contrarie al senso comune…

… Ma la cosa importante della filosofia è questo elemento fondamentale della vita umana fatta di nascita, amore, sforzo e coscienza della morte. E la filosofia non deve temere di essere banale; quello che deve temere è di essere pedante, di essere preoccupata esclusivamente di dire qualcosa di altisonante, o di citare qualche opera ignota. Al contrario, il ritornare alle cose elementari, il ripetere la voce di quel che è semplice, il ripetere i timori o le paure basilari dell'essere umano non è un problema filosofico, ma, addirittura, una virtù filosofica…


… Για μένα το σημαντικότερο στοιχείο της φιλοσοφίας είναι τα ερωτήματά της. Πρόκειται για ερωτήματα που δεν οριοθετούνται από τα επιστημονικά εργαλεία, όπως τα άλλα ερωτήματα. Αν τα συνήθη ερωτήματα θέτουν το πρόβλημα τού πώς να κάνουμε κάτι και επομένως χρησιμεύουν σε κάτι συγκεκριμένο, τα φιλοσοφικά ερωτήματα είναι κατά βάθος διλήμματα, έτσι ακόμα κι όταν τα απαντήσουμε δεν θα επιλύσουμε τίποτα. Πρόκειται στην ουσία για ερωτήματα που γεννιούνται με τον άνθρωπο, με τη ζωή και από ορισμένες απόψεις μοιάζουν πολύ με εκείνα που μερικές φορές θέτουν οι μεθυσμένοι τα χαράματα στα μπαρ ή με εκείνα που θέτουν τα μικρά παιδιά. Ερωτήματα ουσιώδη, γενικά, όπως π.χ. «Σε τι χρησιμεύουν όλα όσα υπάρχουν;», «Γιατί είμαστε εδώ;», «Γιατί είμαστε σε αυτό τον κόσμο;». Προφανώς δεν μπορούμε να περιμένουμε ότι θα πετύχουμε οριστικές απαντήσεις σε παρόμοια ερωτήματα, αν και οι φιλοσοφικές απαντήσεις είναι πολύ σημαντικές. Υπάρχει πράγματι μια πελώρια παράδοση, πάρα πολύ σημαντική, φιλοσοφικών απαντήσεων, πολλές από τις οποίες χρησίμευσαν για να αναδιατυπώνονται τα ερωτήματα με τρόπο κάθε φορά περισσότερο σαφή.Το χαρακτηριστικό γνώρισμα, όμως, των φιλοσοφικών απαντήσεων είναι ότι δεν περιορίζουν το ερώτημα, δεν το καλύπτουν, δεν το κλείνουν ολικά, αλλά αφήνουν πάντοτε κάτι ανοικτό. Αν, φέρ’ ειπείν, ρωτήσουμε έναν επιστήμονα σε ποια θερμοκρασία βράζει το νερό, αυτός θα μας δώσει μιαν εξαντλητική, οριστική απάντηση που θα κλείσει το ερώτημα και επομένως δεν θα υπάρχει ανάγκη να το αναδιατυπώσουμε. Αντίθετα, τα φιλοσοφικά ερωτήματα μπορούν να επαναλαμβάνονται, επειδή είναι πάντοτε ανοιχτά. Οι φιλοσοφικές απαντήσεις πράγματι ενσωματώνονται στον ίδιο το ερώτημα, το κρατούν και το διατηρούν ανοιχτό. Αυτό το απόλυτο άνοιγμα του φιλοσοφικού ερωτήματος είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα, το σημαντικό στοιχείο της τοποθέτησης της φιλοσοφίας σε σχέση με την επιστήμη και με οποιονδήποτε άλλο τύπο επιστημονικής σκέψης…

… δύο είναι τα σημαντικά χαρακτηριστικά του φιλοσοφικού λόγου.Το πρώτο είναι χωρίς αμφιβολία ο σκεπτικισμός. Όποιος πιστεύει σε όλα όσα είναι καθιερωμένα, σε όλα όσα του διοχετεύουν οι εδραιωμένες ιδεολογίες, δεν μπορεί να είναι φιλόσοφος, δεν μπορεί να αναπτύξει μέσα του τη φιλοσοφική «ανησυχία». Η αναζήτηση, η διερεύνηση, δεν πρέπει ωστόσο να συγχέεται με το να υποστηρίζουμε συστηματικά το αντίθετο από όσα είναι καθιερωμένα ή από όσα λέγονται. Το πρόσωπο το οποίο σε όλα αυτά που του λένε απαντάει ότι δεν τα πιστεύει, συμπεριφέρεται κατά τον ίδιο τρόπο με εκείνον που τα πιστεύει όλα. Ο σκεπτικιστής, πράγματι, καταπνίγει την πεποίθησή του, βάζει σε παρένθεση την πίστη του, αμφιβάλλει για τα πράγματα, προσπαθεί να τα αναμοχλεύσει έτσι ώστε να συλλάβει μια λογική εναλλακτική δυνατότητα, να δει αν από μιαν άλλη οπτική γωνία τα πράγματα του φαίνονται πιο στέρεα ή πιο ενδιαφέροντα. Νομίζω λοιπόν ότι ο σκεπτικισμός είναι το θεμελιώδες σημείο με αφετηρία το οποίο αρχίζουμε να φιλοσοφούμε.Το δεύτερο στοιχείο του φιλοσοφικού λόγου είναι η φαντασία. Χωρίς φαντασία δεν μπορεί να υπάρξει φιλοσοφία. Αλλά η φαντασία δεν πρέπει να συγχέεται με την εκκεντρικότητα, με την παραξενιά, με εκείνο το είδος συνεχούς αναζήτησης για κάτι δεν είναι πραγματικό, με εκείνες τις παιδιάστικες νοοτροπίες που διψούν πάντοτε για το υπερφυσικό ή για όλα εκείνα που είναι αντίθετα ή διαφορετικά από την πραγματικότητα που γνωρίζουμε. Τα πρόσωπα που έχουν μια τέτοια στάση στερούνται φαντασίας, γιατί αναζητούν μια εναλλακτική πραγματικότητα, και δεν εξερευνούν τις δυνατότητες της υπάρχουσας πραγματικότητας.Η φιλοσοφία επομένως έχει ανάγκη το σκεπτικισμό για να έρχεται σε ρήξη με ότι θεωρείται ως δεδομένο και τη φαντασία για να εξερευνά όλες τις δυνατότητες της πραγματικότητας, ακόμη και εκείνες που φαίνονται οι πιο ανατρεπτικές ή ασύμβατες με τον κοινό νου…

… Το πιο σημαντικό στοιχείο της φιλοσοφίας είναι τα θεμελιώδη συστατικά της ανθρώπινης ζωής˙ η γέννηση, η αγάπη, η ασκητική και η συνείδηση του θανάτου.
Η φιλοσοφία δεν πρέπει να φοβάται μήπως γίνει κοινότοπη. Εκείνο που πρέπει να φοβάται είναι μήπως γίνει σχολαστική, μήπως ενδιαφέρεται μονάχα να πει κάτι πομπώδες ή να σχολιάσει ανούσια κάποιο άγνωστο έργο. Αντίθετα, η επιστροφή στα βασικά πράγματα, η επανάληψη αυτού που είναι απλό, η επανάληψη των θεμελιωδών αγωνιών ή φόβων της ανθρώπινης ύπαρξης δεν είναι ένα πρόβλημα για τη φιλοσοφία, αλλά είναι μάλλον η αρετή της...

Πηγή: Συνέντευξη του Ισπανού φιλόσοφου Fernando Fernández-Savater Martín στην εκπαιδευτική ιταλική τηλεόραση RAI, στις 27 Μαϊου 2000

• φιλοσοφία